Expeditie Vrije Ruimte

Expeditie Vrije Ruimte

Gemeentelijk beleid voor de realisatie en bescherming van vrije ruimte

Expeditie Vrije Ruimte

Het college van burgemeester en wethouders kwam er in juli 2019 achter dat onze lange traditie van tegencultuur Amsterdam uniek maakt. Eindelijk realiseerden ze dat vrije ruimte de stad kleurrijker, vitaler en socialer maakt en dat de zogenaamde rafelranden beschermd moeten worden.
Na een zeer uitgebreide periode van verkenning, onderzoek, inventarisatie en evaluatie werd in september 2020 het koersdocument genaamd ‘Expeditie Vrije Ruimte 2020-2021’ gepubliceerd. Een 46 pagina’s tellend document met daarin de bevindingen van bijna twee jaar vergaderen, praten, denken en verkennen. Het bevat de aanbevelingen en adviezen van het opgetrommelde team van ‘experts’, een soort definitie van wat vrije ruimte is, een actieplan, wat formules, enzovoorts. Het is een document dat ons hart verwachtingsvol doet kloppen, maar ook vragen oproept. Want is het überhaupt mogelijk om over vrije ruimte te spreken als deze wordt georganiseerd door de gemeente? Hebben we het wel over dezelfde soort vrije ruimte, of over iets heel anders?

Gentrificatie

De ‘Expeditie Vrije Ruimte’ stemt tot hoop omdat het de mogelijkheid biedt om nieuwe vrije ruimte te ontwikkelen. Makkelijk zal het echter niet worden, want vooralsnog worden er voornamelijk dingen gerealiseerd op tijdelijke basis. Er is wel de ambitie uitgesproken om in de komende jaren op z’n minst 1 permanente plek te realiseren, maar we moeten nog zien of dat gaat gebeuren. Tijdelijk is beter dan niets, maar het betekent ook dat creatievelingen en kunstenaars gebruikt worden om de prijzen van het betreffende vastgoed en ander vastgoed in de buurt te laten stijgen (gentrificatie) en dus dat iemand anders daarvan profiteert. 

Samenwerken met de gemeente
Het verleden leert dat we — ondanks regelmatige botsingen — ook samen zullen moeten werken met de gemeente. Kijk naar het ADM, de OT301, Vondelbunker, OCCII, Cinetol en andere plekken, die allemaal bestaan, of nog bestaan doordat er onderhandelingen zijn geweest met de gemeente. Samenwerken en onderhandelen is heel belangrijk, als we er maar voor zorgen dat we het heft in eigen handen houden en we zelf de vruchten plukken van onze ideeën, tijd en arbeid.

Gerealiseerde vrije ruimte
Na veel onderhandelen werd Het Groene Veld in Amsterdam-Noord de eerste plek die in het kader van de ‘Expeditie Vrije Ruimte’ werd gerealiseerd. Het Groene Veld is een terrein naast de tijdelijke plek (de slibvelden) waar een deel van de ADM-bewoners na hun ontruiming in 2019 zijn neergestreken. Het ADM was een fantastische, gekraakte plek in het Westelijk havengebied van Amsterdam. Het voormalige terrein van de Amsterdamsche Droogdok Maatschappij werd in 1997 gekraakt en omgetoverd tot een grote vrijplaats waar werd gewoond, gewerkt en veel festivals en andere evenementen werden georganiseerd. De hechte gemeenschap die er woonde en werkte, werd in januari 2019 hardhandig door de ME van het terrein verwijderd en veel van de bezittingen van de bewoners werden vernield.
Na de ontruiming mocht een deel van de bewoners naar de slibvelden in Amsterdam-Noord verhuizen. De slibvelden is een kaal modderveld zonder enige voorzieningen waar men helemaal van nul moest beginnen om iets nieuws op te bouwen. Ondanks de barre omstandigheden is het toch gelukt en is er iets nieuws ontstaan. In 2021 is er zelfs een overeenkomst getekend met de gemeente om het terrein van de voormalige Rioolwaterzuivering Amsterdam-Noord dat naast de slibvelden ligt erbij te trekken. Deze twee plekken samen beslaan zo’n zes hectare en staan tegenwoordig bekent als Het Groene Veld. Een fantastische nieuwe vrijplaats waar veel verschillende evenementen worden georganiseerd. Het contract voor Het Groene Veld is niet voor onbepaalde tijd, maar slechts voor drie zomers. Er zal daarom in 2024 een nieuwe, ingewikkelde situatie ontstaan en bestaat er de kans dat al het moois dan weer vernietigd zal worden.
Omdat het terrein onder landelijk Noord valt, waar woningbouw niet is toegestaan, is er hoop op verlenging. Helaas zijn er inmiddels ook al plannen gelekt voor een warmtecentrale en andere invullingen op dezelfde locatie. De kans is dus zeker aanwezig dat Het Groene Veld op de manier zoals het nu bestaat, niet kan worden voortgezet.

Communicatie
Er is inmiddels ook een tijdelijke plek voor De Fik gerealiseerd in Nieuw West. De Fik is een non-profit organisatie die feestjes, events en community building faciliteert. Een podium voor beginnende organisaties en initiatieven uit de buurt en stad. In de zomer van 2022 werden de eerste vijf testevenementen georganiseerd.
Naast De Fik en Het Groene Veld wordt er ook gewerkt aan vrije ruimte bij Sloterdijk, in de buurt van de Osdorperweg en Het Laatste Huis in de Bretten. Hoe het daar precies mee gaat is onduidelijk. Er wordt weinig gecommuniceerd over de voortgang van projecten en reacties op geplaatste open calls. Wat dat betreft zou ik het goed vinden als er een website voor de ‘Expeditie Vrije Ruimte’ zou komen waarop gerealiseerde vrije ruimte, oproepen, evaluaties, documenten en andere informatie wordt gedeeld en gearchiveerd. De pagina van de ‘Expeditie Vrije Ruimte’ op de website van de gemeente Amsterdam is moeilijk te vinden, saai, on-inspirerend en heel summier qua informatie en dat is een gemiste kans. Als je zoals de gemeente wil dat nieuwe vrije ruimte niet slechts voor een klein groepje (ex-)krakers beschikbaar is, maar voor iedereen in de stad, zijn bereikbaarheid en zichtbaarheid erg belangrijk. Ook voor draagvlak in de politiek en onder de bewoners van Amsterdam is het belangrijk om meer te delen en vertellen over de ‘Expeditie Vrije Ruimte’. Hoe meer mensen het weten, het waarderen en meehelpen, hoe groter de kans op succes.

Vrije ruimte hoort te ontstaan uit eigen initiatief, opgezet door collectieven met een gezamenlijke visie en drijfveer.

Obstakels
Het feit dat de gemeente het initiatief heeft genomen om beleid voor vrije ruimte te ontwikkelen is hoopvol te noemen. Het is beter dan niets en hopelijk gaat het helpen om nieuwe inspirerende plekken in de stad te realiseren. Beleid ontwikkelen voor vrije ruimte is ook discutabel, want eigenlijk zijn alle vrije ruimte makers en gebruikers die ik ken het erover eens dat vrije ruimte niet zou moeten ontstaan aan de hand van gemeentelijk beleid. Vrije ruimte hoort te ontstaan uit eigen initiatief, opgezet door collectieven met een gezamenlijke visie en drijfveer.
Er zijn vele verschillende invullingen voor vrijplaatsen mogelijk, maar vaak is er de wens om een combi te maken tussen wonen, werken en publieke functies. Wat mij betreft is een publieke functie essentieel, omdat je daarmee verbinding met de buurt en stad maakt en je dus ook anderen de kans geeft om gebruik te maken van de vrije ruimte. Vrije ruimte hoort er naar mijn idee niet alleen van en voor degenen te zijn die er toevallig wonen en/of werken. Vrije ruimte moet gedeeld worden, dus een vrijplaats zonder publieke functie is misschien wel geen vrijplaats.
De mogelijkheid om in vrijplaatsen te wonen is belangrijk omdat je er op die manier voor zorgt dat er veel energie en tijd in het project kan worden geïnvesteerd. Het opzetten en runnen van een vrijplaats kost veel tijd en het is een stuk ingewikkelder om die tijd vrij te maken als je 40 uur of meer per week moet werken om de huur van je huis te betalen. Als er op z’n minst een aantal mensen in de vrijplaats kunnen wonen, betekent dat deze mensen meer tijd vrij kunnen maken om daar te werken. Het probleem van de ‘Expeditie Vrije Ruimte’ is helaas dat ze vooral plekken realiseren waar niet gewoond mag worden. Dat ligt niet per se aan de mensen in het team van de ‘Expeditie Vrije Ruimte’, maar voornamelijk aan de plekken die ze krijgen. Plekken waar geen woonbestemming aanwezig is en dus officieel niet gewoond mag worden. Volgens mij zijn er een aantal mogelijkheden om dat probleem op te lossen, maar ligt het vooral aan de wil en daadkracht binnen de gemeente om uitzonderingen te makken en/of creatief te zijn met de regels.
Een volgend obstakel is de kostprijsdekkende huur die gevraagd wordt voor nieuwe vrijplaatsen. Die huurprijs is vaak best wel hoog en dat betekent dat je als gebruiker van de vrije ruimte naast de huur van je huis ook nog eens best een behoorlijk bedrag moet betalen voor je ruimte in de vrijplaats. Als je daarnaast als collectief ook publieke, non-commerciële, sociaal-maatschappelijke evenementen wilt organiseren, wordt het allemaal best ingewikkeld. De kans is groot dat de druk van de hoge kostprijsdekkende huur ervoor zorgt dat je minder risico neemt, je commerciëler gaat programmeren en minder ruimte biedt aan degenen die daar geen budget voor hebben. Met andere woorden, het wordt heel moeilijk om vrije ruimte te realiseren als daar een hoge huur voor wordt gevraagd, het slechts tijdelijk is en er niet mag worden gewoond. Ik ben bang dat het resultaat van ‘Expeditie Vrije Ruimte’ en de obstakels daarvan een stuk commerciëler wordt dan gewenst en het daarmee zijn oorspronkelijk doel voorbijschiet: de organisatie van vrije ruimte.

Kraakvriendelijk stad
In 2010 is in Nederland een landelijk kraakverbod ingevoerd. Kraken werd gecriminaliseerd, nog bestaande gekraakte panden werden hardhandig ontruimd en het aantal vrijplaatsen nam drastisch af. Gelukkig wordt er momenteel weer vrij veel gekraakt door een jonge generatie dappere krakers. Het is heel goed dat dat gebeurt, omdat er ondanks de wooncrisis nog steeds veel leegstand is en er volop wordt gespeculeerd met vastgoed. Toen het kraakverbod werd ingevoerd werd er gezegd dat er naast handhaving op kraken ook gehandhaafd zou worden op leegstand, maar dat is niet gebeurd. Krakers worden hardhandig ontruimd maar leegstand wordt gedoogd en zelfs gestimuleerd door middel van anti-kraak constructies.

De kraakscene is verantwoordelijk voor het ontstaan van veel vrijplaatsen en was tevens een belangrijke route naar collectief eigendom. Een route die sinds het kraakverbod is afgesneden.

Het is best vreemd dat dezelfde gemeente die zegt dat de rafelranden van de stad belangrijk zijn en daar zelfs een beleid voor heeft opgesteld tegelijkertijd krakers hardhandig blijft ontruimen voor leegstand. Ik wil niet zeggen dat elke kraker bezig is met het creëren van vrije ruimte, want sommigen kraken puur en alleen om te wonen (en dat is ook oké), maar het verleden heeft aangetoond dat vrijplaatsen bijna altijd zijn ontstaan door kraakacties. Kijk naar plekken als de OT301, OCCII, PlantageDok, Zaal100, Ruigoord, ADM, Paradiso en Melkweg. Allemaal gewaardeerde en goed bezochte plekken die hun waarde voor de stad inmiddels in veelvoud hebben bewezen. Panden die in het verleden zijn gekraakt door collectieven die iets wilden opzetten voor zichzelf, de buurt en de stad, zonder dat ze daar zelf rijk van zouden worden. Gelukkig heeft een deel van deze plekken hun pand op een gegeven moment aangekocht en omgezet naar collectief eigendom. Dat is echt de enige reden waarom ze nu nog steeds bestaan en veilig zijn voor de lange termijn. Met andere woorden, de kraakscene is verantwoordelijk voor het ontstaan van veel vrijplaatsen en was tevens een belangrijke route naar collectief eigendom. Een route die sinds het kraakverbod is afgesneden.
Je zou je dus kunnen afvragen of het niet veel slimmer, beter en goedkoper was geweest om — in plaats van ‘Expeditie Vrije Ruimte’ op te zetten — het kraakverbod op te heffen. Waarom datgene dat werkt verbieden om vervolgens iets anders dat minder goed werkt en veel meer geld kost op te zetten?
Ik ben nog steeds blij dat de ‘Expeditie Vrije Ruimte’ bestaat en dat er mensen binnen de gemeente werken aan het behoud en de realisatie van vrije ruimte, maar ik wil bij deze ook pleiten voor de opheffing van het kraakverbod. Als we serieus zijn over het realiseren van nieuwe vrije ruimte, is dat namelijk echt een veel beter idee.

Vrij Beton
Amsterdam Alternative heeft in 2019 het project ‘Vrij Beton’ gelanceerd. Het doel van dit project is om nieuwe vrije ruimte te realiseren. Permanent en in collectief eigendom. Als je niet meer mag kraken en daarmee de route naar nieuwe vrijplaatsen in collectief eigendom wordt afgesloten, is gezamenlijk kopen natuurlijk ook een optie. Een wat ingewikkeldere optie, want de kosten van vastgoed en land zijn in Amsterdam maar ook in de rest van Nederland absurd hoog. Ondanks de complexiteit van dit ambitieuze plan ben ik toch van mening dat we het moeten proberen, want als de route via kraken niet meer kan dan is kopen de enige overgebleven manier om ruimte te bevrijden uit de markt.

Win-win situatie
Om te kunnen kopen heb je heel veel geld nodig. Geld dat Amsterdam Alternative niet heeft en de welgestelden die ons in onze ambities willen steunen hebben zich nog niet gemeld. Een andere route naar hetgeen wij willen zou een samenwerking met de ‘Expeditie Vrije Ruimte’ kunnen zijn. Wellicht is het mogelijk om via het gemeentelijke beleid eerst een pand voor 5 of 10 jaar (onder gunstige, betaalbare voorwaarden) te huren en daarna te onderhandelen over een overgang naar collectief eigendom. Ik weet dat de gemeente onlangs heeft besloten om geen gemeentelijk vastgoed meer te verkopen, maar toch zou ik er graag nog eens een gesprek over willen voeren. Gemeentelijk vastgoed verkopen aan Amsterdam Alternative in een collectief eigendom constructie en gekoppeld aan een erfpachtcontract met bepaalde voorwaarden is namelijk niet veel anders dan gemeentelijk vastgoed. De bestemming kan gewaarborgd blijven, het wordt onverkoopbaar gemaakt, betaalbaar voor de lange termijn en met een publieke invulling die waardevol is voor stad en buurt. Vrij Beton is vrije ruimte in bezit van een gemeenschap die dat deelt met de stad en daarmee ontzettend veel — niet-financiële — waarde creëert. Een mooi voorbeeld van een win-win situatie zoals ze dat tegenwoordig noemen.

Strijden voor Vrije Ruimte

Er zijn een aantal organisaties die net als Amsterdam Alternative al jaren strijden voor vrije ruimte.
Ten eerste, natuurlijk de nog bestaande vrijplaatsen zoals onder andere de OT301, OCCII, Ruigoord, ADM, PlantageDok en Zaal100. Parels die zich staande weten te houden in de alsmaar duurder wordende stad en plek bieden aan mensen en activiteiten die de samenleving kleur geven.
De Culturele Stelling van Amsterdam is een organisatie die evenementen (zoals het Kunstcorso en Beeld & Storm) organiseert ter promotie van vrije ruimte en ook andere vrije ruimte initiatieven steunt als dat nodig is.
Godzijdank zijn er ondanks het in 2010 ingevoerde kraakverbod nog steeds krakers die het lef hebben om leegstaande panden te veroveren om er te wonen of tijdelijke vrije ruimte te realiseren. Alle steun aan hen, want kraken moet doorgaan, legaal of illegaal.
Ook ADEV (Amsterdam Danst Ergens Voor) strijdt al jaren voor het behoud van vrijplaatsen en een kraakvriendelijke stad. Zij weten met hun jaarlijkse street rave duizenden mensen op de been te brengen. In 2021 heeft ADEV samen met filmmaker Floris Schäfer de documentaire ‘Pas op de Vrijplaats’ gemaakt naar aanleiding van het verschijnen van het koersdocument ‘Expeditie Vrije Ruimte’. Dit is zeker een aanrader in de context van bovenstaand verhaal.
Dan is er ook nog het in 2018 ontwikkelde Vrijplaatsen Akkoord. Dit is een initiatief van een aantal mensen (die jarenlang ervaring hebben met het wonen en werken in vrijplaatsen) in samenwerking met culturele ondernemers, docenten en onderzoekers. Een groep die — terwijl we bij Amsterdam Alternative bezig waren met het ontwikkelen van Vrij Beton — een coalitie probeerde te smeden van partijen die de maatschappelijke, sociale en culturele waarde van vrijplaatsen erkennen. Zij hebben hun eisen, doelstellingen en aanbevelingen op papier gezet en aan de gemeente overhandigd. Dat document is een van de aanleidingen en basis geweest voor de ontwikkeling van de ‘Expeditie Vrije Ruimte’.

Dank aan iedereen die meehelpt in de strijd voor meer vrijplaatsen, want mede door jullie inzet, acties en doorzettingsvermogen is er bij de gemeente een lampje gaan branden.