Rechten voor de natuur

In deze webdocu over collectief eigendom is er veel aandacht voor mensen en organisaties die een collectieve eigendomsconstructie gebruiken voor huisvesting, vrije ruimte, het opwekken van energie of de productie van voedsel. Door deze constructie wordt het eigendom geneutraliseerd en verschuift de aandacht van bezit naar gebruik. Dat is een goed idee, maar laten we niet vergeten dat er meer leven op aarde is dan wij mensen en al dat leven is met elkaar verbonden in één fantastisch systeem. Samen zijn we de natuur.

Gek genoeg leven we in een wereld waarin andere, niet menselijke levensvormen niks te zeggen hebben. Wij mensen hebben onszelf boven de natuur geplaatst en besloten dat wij de baas zijn over alles en iedereen op aarde. Een krankzinnige gedachte die heeft geleid tot veel van de alarmerende situaties waarin we ons momenteel bevinden.

Communicatie met dieren en planten is vooralsnog niet mogelijk, maar ondanks dat zullen we ons uiterste best moeten doen om te luisteren naar wat de natuur en al het niet-menselijke leven nodig heeft. Alleen als we de natuur echt serieus nemen is een toekomst voor al het leven op aarde mogelijk. Of we dat realiseren door het geven van rechten aan de natuur is nog maar de vraag, maar het is een begin. Een hoopvol traject dat wat mij betreft niet snel genoeg kan gaan.

De Zoöperatie
In de webdocu belichten we veel verschillende, inspirerende coöperatieven. De wooncoöperatie, voedselcoöperatie, buurtcoöperatie, energiecoöperatie en ga zo maar door. Bijna alles is coöperatief te regelen - en dat juich ik toe - maar ondanks alle goede bedoelingen, missies en visies lijken we nog vaak te vergeten dat planten, dieren, insecten, bacteriën en schimmels meer zijn dan grondstoffen of producten. Het is de hoogste tijd om serieus na te denken over hoe we het andere, niet-menselijke leven binnen onze bestaande (of nieuwe) organisatiestructuren genoeg ruimte kunnen geven. Dat is misschien niet altijd praktisch en goedkoop, maar op de lange termijn zal het zeer zeker in ons voordeel zijn. 
Het Nieuwe Instituut in Rotterdam bedacht met een team van ecologen, filosofen, kunstenaars, ondernemers en juristen een nieuwe organisatievorm genaamd de Zoöperatie. Een organisatiestructuur voor de samenwerking tussen menselijk en niet-menselijk leven dat de belangen van alle zoë (Grieks voor 'leven') behartigt. Het Zoöp-model maakt de stemmen en belangen van niet-menselijk leven onderdeel van de besluitvorming van organisaties door een plek in het bestuur van een organisatie te reserveren voor een vertegenwoordiger van niet-menselijke levensvormen.

Het Zoöp-model maakt de stemmen en belangen van niet-menselijk leven onderdeel van de besluitvorming van organisaties

Deze Zoöperatie structuur bestaat uit 3 delen. Het Zoönomisch Instituut, de Zoönomische Stichting en de Zoöps zelf. Elk met eigen rollen en verantwoordelijkheden.
Het Zoönomisch Instituut ondersteunt Zoöps en de Zoönomische Stichting met kennis en ervaring. Ze zet zich in voor de groei van het netwerk en regelt de certificering van organisaties die een Zoöperatie willen worden. De Zoönomische Stichting heeft de vertegenwoordiging van het niet-menselijk leven op zich genomen. Dat betekent in de praktijk dat zij als onafhankelijke experts (mensen), afvaardigen, namens het niet-menselijke leven plaatsnemen in het bestuur van een organisatie die zich wil organiseren als een Zoöperatie. Dat kan afhankelijk van de organisatie — een ecoloog, jurist of andere expert zijn.
Het model is door vrijwel elke organisatie relatief eenvoudig te implementeren en wat mij betreft, mag dit vanaf gisteren verplicht worden ingevoerd voor alle bedrijven en organisaties ter wereld.
Het is een heel logisch idee, al roept het natuurlijk de vraag op of wij mensen de belangen van de natuur wel kunnen behartigen? Daarbij kun je je ook afvragen of één stem in een bestuur van meerdere mensen echt invloed zal hebben. Die ene stem is uiteraard beter dan niks, maar garandeert nog steeds niet dat een bedrijf vanaf dat moment een koers zal varen die gunstig is voor de natuur en niet-menselijk leven. Er zitten haken en ogen aan deze bestuursvorm, maar die zijn er altijd. De Zoöperatie is een stap in de goede richting, een initiatief met het hart op de juiste plek. Geen radicale verandering maar een zachte manier om het systeem en rechten van binnenuit te veranderen.

Internationale voorbeelden
Het idee voor de Zoöperatie is niet geheel van uit het niets ontstaan, het is geïnspireerd door een drietal mooie voorbeelden uit het buitenland. Die voorbeelden waren de Te Urewera forest, Whanganui river en Mount Taranaki in Aotearoa, Nieuw-Zeeland. In 2014 werd de Te Urewera Act ondertekend en daarmee werd de legale status van het bos dat tot op dat moment werd gezien als national park veranderd en kreeg het bos een eigen identiteit en dezelfde rechten als een persoon in Aotearoa. Na de Te Urewera Act volgden de Wanganui river en Mount Taranaki en daarmee werden deze plekken de eerste ter wereld die van zichzelf zijn en hun eigen rechten hebben.
Als we het hebben over inspirerende voorbeelden uit het buitenland dan is het vanzelfsprekend om Tamaqua Borough, Pennsylvania (USA) te benoemen als eerste community die in 2006 al rechten voor de natuur vastlegde door te erkennen en wettelijk vast te leggen dat het daar gedumpte, giftige rioolslib de rechten van de natuur schond en verboden moest worden.
Ecuador was in 2008 het eerste land ter wereld dat de rechten van de natuur erkende en vastlegde in hun nationale grondwet. Er zijn nog veel meer internationale voorbeelden die de moeite waard zijn om aan te halen, maar we zullen ons in dit artikel beperken tot een aantal initiatieven in Nederland.
Meer mooie voorbeelden zijn te vinden in de Rights of Nature movement die in 1972 begon toen de Southern California Law Review het artikel ‘Should trees have standing – toward legal rights for natural objects’ van Christopher Stone, professor rechten, publiceerde. Bekijk de CELDF (Community Environmental Legal Defense Fund) website voor een uitgebreide tijdlijn van de internationale Rights of Nature movement.

Ambassade van de Noordzee
De Ambassade van de Noordzee is een meerjarige casus van het platform Parlement van de dingen. De Ambassade van de Noordzee is in 2018 opgericht in Den Haag met het uitgangspunt dat de Noordzee en al het leven in de zee van zichzelf zou moeten zijn. Er is een route uitgestippeld tot 2030 waarin wordt geluisterd naar, gesproken en onderhandeld met de zee. De Ambassade werkt in teams van kunstenaars, wetenschappers, verhalenvertellers en beleidsmakers aan de vertegenwoordiging van de Noordzee en het vergroten van de aanwezigheid van de Noordzee in de politiek en samenleving.
In de eerste fase heeft de Ambassade door middel van projecten zoals Stem voor de Paling, Onderwatergeluid, Toekomst van de Delta en Windparken op zee getracht te luisteren naar de zee. De projecten werden gepresenteerd op festivals in verschillende musea en projectruimtes en er werd in 2022 een presentatie gegeven op de biënnale van Sydney. Eind 2022 klaagde de Ambassade van Noordzee de Nederlandse staat aan in een oefenrechtszaak. Deze Moot Court was een experimentele simulatie van een rechtszitting die niet draaide om de uitkomst, maar om de argumentatie. De uitdaging van deze oefenrechtszaak zat in de manier waarop getracht werd de Noordzee en het niet-menselijke zeeleven aan het woord te laten. Er kwam dus geen echte uitspraak.
In 2021 maakten Laura Burgers en Jessica den Outer Compendium rights of nature - case studies from six continents in opdracht van de Ambassade van de Noordzee. In deze publicatie is er aandacht voor verschillende internationale rechtszaken waarbij natuurlijke entiteiten zoals bossen, rivieren, bergen en zelfs ‘Moeder Aarde’ erkend werden als rechtspersoon. De publicatie doet verslag van een juridische revolutie, waarin de natuur niet langer wordt gezien als een ‘object’ van eigendom, maar als een ‘subject’ met intrinsieke waarde dat vertegenwoordigd kan worden door het recht.

Stichting Bos dat van zichzelf is
Een ander mooi lokaal voorbeeld is stichting Bos dat van Zichzelf is. Het project is opgezet door jongeren, met de doelstelling om bossen aan hunzelf terug te geven en los te koppelen van menselijke doeleinden. Natuur met zelfbestuur noemen ze het zelf. Om dat voor elkaar te krijgen willen ze bossen vrijkopen en daarna strijden voor de toekenning van persoonlijkheidsrechten, zoals dat gebeurd is met bijvoorbeeld de Te Urewera forrest in Aotearoa. Juridisch gezien is het in Nederland nog helemaal niet mogelijk om een stuk grond of natuur aan zichzelf terug te geven en buiten het bezit van een persoon te plaatsen. Wellicht zou je daarom kunnen overwegen om het bos in collectief eigendom aan te kopen zoals bijvoorbeeld BuyWorld dat doet of om de grond te kopen en daarna een constructie met Grond van Bestaan op te richten zodat het nooit meer verkocht kan worden. Stichting Bos dat van Zichzelf is, is bezig met het bedenken van een juridische constructie gebaseerd op de Akte van Redemptie (1576) en ze hebben bij wijze van test – in samenwerking met stichting SBI – een bos van ongeveer 5 hectare op landgoed Zonheuvel in de Utrechtse Heuvelrug voor een periode van 10 jaar aan zichzelf teruggegeven. Het is een experiment om te kijken wat er gebeurt als je een bos niet meer beschermd en beheerd wordt, maar gewoon met rust wordt gelaten en juridisch en ecologisch op eigen benen laten staan in plaats van ondergeschikt aan de economische belangen van de mens.

De bomen vertellen hun verhaal
In het verlengde van stichting Bos dat van Zichzelf is en Ambassade van de Noordzee wil ik graag het werk van kunstenaar Elmo Vermijs onder de aandacht brengen. Elmo werkte – in samenwerking met anderen – aan een project genaamd Het Amstelpark – de bomen vertellen hun verhaal. In dit project stonden de bomen van het Amstelpark in Amsterdam centraal en werd door middel van kunst, recht en wetenschap onderzocht hoe de bomen een juridische status konden krijgen en hoe dat kon bijdragen aan de betere bescherming van bomen in het algemeen. Het project bestond uit een Livinglab, de installatie Parlement van de bomen en een speculatieve rechtszaak in het park.
Het Livinglab was een tentoonstelling waarin bezoekers aan de hand van jaarringen leerden over de levensgeschiedenis van een boom, hoe ze een hittegolf ervaren enzovoorts. Op de tentoonstelling kon je ook zien hoe een jaarringen onderzoek werkt en hoe het met de vitaliteit van de bomen in het park gaat. Het onderzoek werd gebruikt in de rechtszaak waarin boombioloog Dr. Ute Sass-Klaassen als deskundige gehoord werd.
Het Parlement van de bomen is een installatie bedoeld om de dialoog met onze niet-menselijke omgeving aan te gaan en te betrekken in ons denken en handelen. Dit gedachtengoed werd samen met milieujuristen Jessica den Outer, Jan van de Venis en anderen onderzocht middels lezingen en lesprogramma’s. Dit alles resulteerde uiteindelijk in de speculatieve Rechtszaak in het park – de bomen spreken zich uit op zondag 16 oktober 2022. Tijdens deze rechtszaak werden de bomen op juridisch en artistieke wijze gerepresenteerd als rechtspersonen om lokale vervuilers ter verantwoording te roepen. Er werd tevens gekeken naar het ecosysteem van het park en het ecosysteem van onze democratie.
Uit deze oefenrechtszaak kunnen we concluderen dat het park maar ook onze democratie nog volop in ontwikkeling zijn en dat we ondanks een aantal mooie initiatieven internationaal gezien behoorlijk achterlopen. Het wordt de hoogste tijd om ons ook in Nederland klimaat adaptief op te stellen met betrekking tot het recht.

Maas in de wet
De Maas is een 950 km lange rivier die ontspringt in Frankrijk, via België naar Nederland stroomt en uiteindelijk uitmondt in de Noordzee. Mijn vader woont in Berg aan de Maas in Zuid-Limburg en dus weet ik hoe fantastisch mooi de rivier en het land er omheen zijn. Ik heb de Maas behoorlijk zien stijgen en in droge periodes ver zien dalen. De Maas is een indrukwekkende natuurkracht die met veel geweld tegen de oevers kan beuken en alles dat in de weg staat meedogenloos zal meesleuren. Helaas heb ik ook met eigen ogen gezien hoe vies het water kan zijn en hoeveel afval er soms langs de oevers ligt. Ik was daarom blij om te lezen dat in navolging van de Whanganui river in Aotearoa, men in Nederland bezig is om te strijden voor rechten voor de Maas.
De organisatie Maas Cleanup bestaat uit tientallen bedrijven en organisaties en is vastbesloten om ervoor te zorgen dat de rechten van de Maas op de politieke agenda worden gezet. Een schone Maas is niet alleen van belang voor het niet-menselijke leven in de rivier, maar ook voor omwonenden die van de Maas afhankelijk zijn voor schoon drinkwater en een schone omgeving. Op dit moment is de Maas nog volledig onbeschermd en komen regeringen en bedrijven nog te makkelijk weg met vervuiling en vernietiging.
Maas Cleanup is een petitie gestart en heeft de bijna 10.000 opgehaalde handtekeningen op 29 maart 2022 aan de Tweede Kamer aangeboden. Helaas heeft de Tweede Kamer de petitie geparkeerd en is er alweer 1,5 jaar kostbare tijd verstreken. De belangen van de Maas staan on hold en intussen gaat men vrolijk door met het dumpen van zichtbaar en onzichtbaar afval in het water.

Onderdeel van een groot geheel
Het geven van rechten aan de natuur is een logische gedachte, maar wellicht nog steeds te veel gedacht vanuit het perspectief van de mens. Want wie gaat bepalen welke rechten de natuur krijgt en hoe worden die precies vertegenwoordigd? Hoe weten we wat de natuur nodig heeft en hoe geven we de natuur een stem zonder met haar te kunnen communiceren?
Er wordt veel onderzoek gedaan naar onderlinge communicatie van walvissen, apen en andere dieren en het zou natuurlijk geweldig zijn om meer van deze indrukwekkende dieren te begrijpen, maar laten we vooral niet denken dat we er dan zijn. Ondanks de menselijke inventiviteit en intelligentie, en onze al maar krachtigere computers zullen we de natuur nooit volledig kunnen begrijpen en dat zouden we ook niet moeten willen. Communicatie met dieren lijkt een sprookje maar het zou ook verstorende en onvoorziene gevolgen kunnen hebben. Onderdeel zijn van de natuur betekent niet dat we alles hoeven te doorgronden en begrijpen. We begrijpen onszelf vaak niet eens, laat staan de complexiteit van de natuur met haar miljoenen verschillende levensvormen.
De gecreëerde afstand tussen mens en natuur is onnatuurlijk en ongewenst. Het is ronduit idioot dat mensen niet meer weten wat een echt bos is, dat kinderen niet weten waar ons voedsel vandaan komt, dat we rücksichtlos blijven kappen en graven, rivieren vervuilen, dieren mishandelen en stervende bloemen aan elkaar geven als we iets te vieren hebben. We hoeven echt niet allemaal paardenfluisteraars of bomenknuffelaars te worden, als we maar beseffen dat we onderdeel zijn van een groter geheel en we zelf niet gezond kunnen zijn als het grote geheel ook niet gezond is.

Opvoeding
Ik kan me goed herinneren uit mijn jeugd in de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw dat er destijds al vegetariërs, veganisten en animal rights activisten waren. Ik was een kind dat veel in het bos speelde, mijn opa graag in de moestuin hielp en een konijn als huisdier had maar veel intenser dan dat was mijn relatie met de natuur niet. Als ik hoorde dat iemand vegetarisch was omdat hij/zij het zielig vond voor de dieren dan respecteerde ik dat maar echt begrijpen deed ik het niet want elke dag vlees eten was doodnormaal bij ons thuis. Ik neem niemand persoonlijk iets kwalijk maar besef nu wel dat onze relatie tot de natuur begint bij de opvoeding en het onderwijs. Wat wordt je geleerd, welke verhalen worden er vertelt, wat of wie krijgt de aandacht enzovoorts? Als je kinderen opvoedt met het idee dat vervuiling oké is, dat je dieren mag verminken en ongelimiteerde consumptie het hoogst haalbare doel in het leven is dan kun je niet verwachten dat die kinderen opgroeien tot mensen met veel respect voor de natuur. Het is dus essentieel om kinderen van kleins af aan de juiste verhalen te vertellen en ze op te voeden in harmonie met de natuur. Prioriteit nummer een voor de lange termijn.

Iedereen activist vóór het leven
Ondanks de hoopgevende voorbeelden uit binnen- en buitenland is het nog steeds allesbehalve normaal dat mensen de natuur respecteren en dat we vanuit onze wetgeving de natuur beschermen. Wat mij betreft, is dit de grootste en belangrijkste opgave van deze tijd, waar we met z’n allen mee aan de slag moeten, zowel op individueel als collectief niveau. We moeten ophouden met wijzen naar de ander en hand in eigen boezem steken. Laten we deze gezamenlijke verantwoordelijkheid nemen en allemaal activist vóór het leven worden.

Laten we deze gezamenlijke verantwoordelijkheid nemen en allemaal activist vóór het leven worden.

Radicale verandering en revoluties komen meestal van onderop en ook dit keer zal het niet anders zijn want onze volksvertegenwoordigers zijn te druk met zich zelf bezig en hebben het lef niet om de welgestelde vervuilers, uitbuiters en afpersers aan te pakken. We kunnen proberen om onze politici en de vervuilers op te voeden, maar we kunnen ook besluiten om elk bedrijf dat de natuur geweld aan doet te boycotten. Volledig geweldloos kunnen we de macht grijpen en de juiste keuzes afdwingen. Voor onszelf, voor toekomstige generaties, de natuur en al het niet-menselijke leven op aarde. Die macht hebben we echt.

Als we een mooie, gezonde toekomst wensen voor onszelf en toekomstige generaties dan zullen we af moeten van de gedachte dat wij mensen eigenaar zijn van grond, bossen, lucht en zeeën en boven alle andere vormen van leven staan. We zijn onlosmakelijk verbonden met en afhankelijk van de natuur. Als de natuur sterft zullen wij mensen ook sterven.
Het geven van rechten aan de natuur is een poging om de natuur te beschermen. Ik weet zeker dat veel mensen het vreemd zullen vinden om een aap, een bij, een rivier, een bos of varken rechten te geven en daarmee gelijk te stellen aan de mens. Vanuit ons huidige perspectief is dat ook een vreemde gedachte, maar het staat als een paal boven water dat er iets moet veranderen in onze relatie met de natuur en het respect voor niet-menselijk leven op aarde.
Tegen de sceptici zou ik willen zeggen dat ze veel meer te verliezen hebben dan ze zelf beseffen. Niemand - ook een multimiljardair niet - ontkomt aan de gevolgen van afstervende ecosystemen. Geld is niks waard als we er samen niet voor zorgen dat de balans met de natuur wordt hersteld. En wat willen we onze kinderen en kleinkinderen later vertellen? Dat we heel egoïstisch alles hebben verprutst en opgegeven of dat we gezamenlijk alles op alles hebben gezet om de aangebrachte schade te herstellen? Ik kies voor de laatste optie en hoop dat iedereen dat doet voor het te laat is.