Boermarken

Een leefbaar platteland dankzij de Boermarken

De commons zijn weer terug. Overal in het land komen initiatieven op van mensen die gemeenschappelijk bezit en beheer van grond proberen te realiseren. Jan van der Struik (83) en Johan Moes (53) kijken vreemd op als ze dat horen, want bij hen in Drenthe zijn de commons nooit weggeweest. Daar bestaan al bijna duizend jaar de Boermarken: lokale collectieven van boeren die gezamenlijk grond in bezit hebben. Er zijn er nog 88 actief en hebben zich aangesloten bij de Vereniging Drentse Boermarken. Samen beheren ze 200 duizend hectare grond in Drenthe – en daarmee zijn ze de grootste terreinbeheerders van de provincie, volgens Moes, de voorzitter van de vereniging.

“Dus mensen laten zich inspireren door wat hier al eeuwenlang gedaan wordt?”, vraagt hij verbaasd. Nee, dat nou ook weer niet, want veel mensen wéten helemaal niet dat er in het noorden van het land nog steeds deze ‘gemene gronden’ van vroeger bestaan. Tijd voor een introductie.

Voorloper van de gemeente
In de middeleeuwen was er in heel Nederland veel land dat niet in privébezit was. Rondom dorpen en steden lagen heides en graslanden, waar iedereen schapen en koeien kon laten grazen en houtsprokkelen. Dit werden de ‘marken’ of de ‘meenten’ genoemd. Om het beheer van deze grond in goede banen te leiden, werden in Drenthe rond 1200 de Boermarken opgericht. “Boeren maakten onderling afspraken over het deel van de heide dat werd begraasd, zodat andere delen weer konden aangroeien”, vertelt Van der Struik, die 43 jaar lang actief is geweest in het bestuur van de vereniging. De Boermarke ontwikkelde zich tot een gemeentebestuur avant la lettre. “Het regelde bijvoorbeeld ook dat er ‘s avonds lampen werden aangestoken zodat het minder gevaarlijk was op straat.”

Eigenlijk werd alles wat nu door de overheid wordt gedaan, vroeger door de Boermarken geregeld, vult Moes aan. “Bij een noodgeval werd op de boerhoorn geblazen. Als er brand was kwam iedereen met een emmer water aanzetten.”

Het was dan ook met het ontstaan van lokale en nationale overheden dat de functie van de Boermarken veranderde. “De gemeenten, en later ook het waterschap, namen steeds meer taken van de Boermarken over”, vertelt Van der Struik. Toch zijn de Boermarken in Drenthe nog altijd zeer actief.

Machines en gereedschap delen
Met natuurbeheer bijvoorbeeld. Van gezamenlijke snoeidagen en opruimacties tot het onderhouden van meertjes en aanleggen van zandwegen. Van der Struik: “We hebben altijd veel gedaan aan biotoopverbetering en wildbeheer. Bosjes aangeplant en oeverhoekjes ingezaaid bijvoorbeeld, om dekking te bieden aan het wild.” De Boermarken markeren ook vogelnesten in de weilanden en beschermen reekalveren. “Er zijn Boermarken die het hele buitengebied beheren”, vertelt Moes.

Behalve grond hebben veel Boermarken ook machines en gereedschappen in gezamenlijk bezit.

Behalve grond hebben veel Boermarken ook machines en gereedschappen in gezamenlijk bezit. “Sommige machines heb je maar eens per jaar nodig, dus dat scheelt veel geld als je die niet hoeft te kopen. Je kunt je gewoon online aanmelden als je ‘m wilt gebruiken, en daarna breng je ‘m netjes weer terug”, vertelt Moes.

En er is het sociale aspect. Van der Struik: “De Boermarken zijn nauw betrokken bij het dorpsgebeuren. Als er een kleuterschool moet komen in het dorp, dan helpt de Boermarke financieel. Of als er voor het bejaardentehuis iets extra nodig is. We helpen mee met de organisatie van de jaarlijkse Boermarkten. En ook de ijsbaan ligt vaak op grond van de Boermarke.”

Geen vergunning nodig
Eigenlijk zijn de Boermarken een soort plattelandsorganisatie of dorpsvereniging, legt Moes uit. “We zijn altijd benaderbaar en behulpzaam. In het dorp wordt op de achtergrond van alles door de Boermarken gedaan. Ook individueel, dan word ik gebeld of ik even wat kan opruimen of vervoeren met mijn tractor. Prima, komt wel goed, hoeven we het daarna niet meer over te hebben.”

Ook de gemeente weet de Boermarken te vinden voor overleg en als er iets moet gebeuren. “Boermarken zijn de laatste tijd meer bermonderhoud gaan doen. Als de gemeente dat zelf doet moeten ze eerst een heel vergunningstraject door, dus het scheelt iedereen een hoop gedoe als wij het doen. Joh, neem je dat stukje even mee als je gaat maaien, vragen ze dan.”

Pragmatisch en a-politiek
Waar betalen de Boermarken hun activiteiten allemaal van? Grotendeels van de verkoop van jachtrechten, vertelt Van der Struik. “Jachtrechten worden verdeeld naar oppervlakte. Individueel is ieders terrein vaak te klein, daarom dragen alle boeren hun rechten over aan de Boermarke, die het in z’n geheel aan jagers verhuurt.”

Dat jagen ligt niet zo goed in de publieke opinie, weten beiden. “Maar zonder jachtrechten zouden de Boermarken allang niet meer bestaan”, zegt Van der Struik. “Het is van oudsher de belangrijkste inkomstenbron.” Bovendien is jagen een belangrijke vorm van wildbeheer en dient het juist de instandhouding van een natuurlijk evenwicht, vindt Moes. Daarmee sluit het goed aan bij het doel van de Boermarken om hun gebied op een verantwoorde manier te beheren.

Ook controversieel zijn de Paasvuren, een lokale traditie die de laatste jaren door milieuregels onder druk is komen te staan. “De Boermarken zijn vaak nauw betrokken bij de Paasvuren. Maar in plaats van ze helemaal af te schaffen, zorgen wij ervoor dat het op een verantwoorde manier gebeurt. Bij het inzamelen van hout letten wij op dat er geen hout tussenkomt dat voor veel rookontwikkeling zorgt”, vertelt Moes.

Precies hierin ligt volgens hen de kracht van de Boermarken: pragmatisch, laagdrempelig, korte lijntjes en a-politiek. “De Boermarke is nooit gebonden aan een godsdienst of politieke overtuiging. Wat ons bindt is het dorpsbelang en het gevoel voor het gebied. Of mensen nou links of rechts zijn, dat maakt niet uit. We laten iedereen in zijn waarde”, zegt Van der Struik. “Actiegroepen zijn er al genoeg in Nederland.”

Geen mensen in burgerhuizen
Hoe democratisch zijn de Boermarken eigenlijk? Wie neemt de beslissingen? “Het is per Boermarke verschillend geregeld, maar vaak is iedereen die een stuk land bezit automatisch ‘ingelande’. Samen verkiezen ze de volmachten die het dagelijks bestuur uitmaken.” Moes is naast het voorzitterschap van de overkoepelende vereniging ook een van de volmachten van Boermarke Wapse. Van der Struik geeft toe dat hij nooit volmacht is geweest, omdat hij geen boer of landeigenaar is. “Mijn betrokkenheid bij de Boermarken kwam voort uit professionele interesse. Ik werkte bij een landbouworganisatie.”

Daarmee is hij een uitzondering, want het is niet de bedoeling dat mensen die in ‘burgerhuizen’ wonen mee komen praten in de Boermarken, waarschuwt Moes. “En ook westerlingen die hier een stuk grond kopen horen er niet zomaar bij. Je moet wel een binding met het gebied hebben.”

Met elkaar in gesprek blijven
Zouden de Boermarken ook op andere plekken in Nederland kunnen functioneren zoals in Drenthe? “Nee, dat denk ik niet”, zegt Moes. “Hier zijn we eigenwijs en doen we dingen graag zelf. Maar we zijn ook behoudend in onze tradities. Dat maakt de Boermarken tot wat ze zijn. Dat kan je niet zomaar kopiëren naar een andere regio, net zomin als de eeuwenlange geschiedenis ervan.”

Of de Boermarken in Drenthe in de toekomst zullen blijven bestaan, durven ze niet te voorspellen. “Door schaalvergroting blijven er steeds minder boeren over. Honderd jaar geleden waren er bij mij in het dorp nog drie Boermarken, nu is er nog maar een over”, vertelt Moes. Dat baart hem wel zorgen.

Boermarken zijn belangrijk voor de sociale cohesie op het platteland. Ze brengen dingen in beweging, zorgen voor verbeteringen.

Aan de andere kant bestaan de Boermarken al zo lang dat ze zichzelf opnieuw zullen blijven uitvinden, hoopt Van der Struik. “Boermarken zijn belangrijk voor de sociale cohesie op het platteland. Ze brengen dingen in beweging, zorgen voor verbeteringen. Het is een manier om met elkaar in gesprek te blijven. Zolang we dat op kunnen brengen, is er een toekomst voor de Boermarken. Hoe verschillend mensen ook zijn, het gebied waar ze wonen houdt ze bij elkaar.”

Waardelen en volmachten
Een Boermarke valt onder de categorie ‘Overige privaatrechtelijke rechtspersonen’, net als een hofje, buurtschap en gilde. De Boermarken zijn verschillend georganiseerd. Bij sommige is iedere grondbezitter binnen de markegrenzen automatisch deelnemer, bij andere worden ‘waardelen’ uitgegeven op basis van de grootte van iemands grondbezit. Deze waardelen geven recht op inspraak en stemrecht bij de jaarlijkse vergaderingen. Alle ingelanden van een Boermarke kiezen samen de volmachten die het bestuur vormen.
Het komt voor dat het aantal ingezeten van een Boermarke te klein wordt om nog goed te functioneren. In principe zal deze Boermarke dan fuseren met een andere Boermarke. Bij verkoop van grond is het aan het bestuur om te beslissen wat er met de opbrengst gebeurt. In de praktijk wordt de grond echter nooit verkocht, benadrukken Moes en Van der Struik. “Zeker als het gaat om de grond waar bijvoorbeeld de ijsbaan op ligt, dan heeft niemand er belang bij om dat te verkopen”, legt Moes uit.
Alle Boermarken zijn aangesloten bij de overkoepelende Vereniging Drentse Boermarken en komen jaarlijks bij elkaar.

Boermarken website