De kracht van collectiviteit

De balans tussen het ‘ik’ en het ‘wij’

Het was niet eenvoudig om een inleidend artikel te schrijven voor dit hoofdstuk over collectiviteit. Er is zoveel collectiviteit in alle lagen van ons bestaan dat collectiviteit eigenlijk net zo natuurlijk is als ademen, althans dat zou je denken. Helaas gaat er ondanks de vanzelfsprekendheid van het ‘wij’ steeds meer aandacht naar het ‘ik’. In onze maatschappij zijn we geobsedeerd met onze eigen levens en het streven naar individueel succes en geluk. We leven met de gedachte dat we zelf verantwoordelijk zijn voor alles wat we hebben en niet hebben. Alles is maakbaar als we maar ons uiterste best doen op school en een goed betaalde baan vinden om naar verlangen te consumeren.
Helaas is deze ingeslagen weg niet de juiste en kampen we met een behoorlijk aantal uit de hand gelopen problemen. Wat mij betreft zijn collectief eigendom en de stimulatie van collectiviteit belangrijke gereedschappen in de transitie naar een nieuwe samenleving en nieuwe mindset. Hoe we dat precies gaan doen weet nog niemand precies, maar meer aandacht voor het ‘wij’ in plaats van het ‘ik’ is volgens mij onvermijdelijk.

Samen-leving
Waar individualiteit gericht is op het ‘ik’ is collectiviteit gericht op het ‘wij’. Dat is een belangrijk verschil, maar het betekent niet dat je individueel en collectief als elkaar uitsluitende tegenpolen moet zien. Integendeel, individualiteit en collectiviteit horen bij elkaar zoals licht en donker, yin en yang. Ze vullen elkaar aan. Individualiteit gaat over de ontwikkeling van je identiteit, karakter, mening en dromen. Collectiviteit is ook van invloed op je identiteit en mening, maar is dat ook voor onderlinge solidariteit, de ontwikkeling van een collectieve kracht, vangnetten, vrijheid, stedelijke ontwikkeling, autonomie en al het andere waarop onze samenleving is gebouwd. Zonder collectiviteit kunnen we niet bestaan. Niemand kan alleen leven. Zelfs de rijkste en machtigste mensen op aarde zijn afhankelijk van anderen. Alle ervaring, kennis en arbeid van onszelf, onze medemens en de vele generaties voor ons maakt onze samenleving tot wat het is. Iedereen draagt een steentje bij. De bakker zorgt voor brood, de boer voor groente en fruit, bouwvakkers bouwen huizen, kappers knippen haar, stratenmakers maken straten en ga zo maar door. Het is één groot collectief systeem dat we de samen-leving noemen. We leven samen met anderen en dat samenzijn maakt ons sterker, beter, gezonder, slimmer en gelukkiger. Het feit dat we momenteel in een samenleving leven die heel erg op het individu is gericht, is onnatuurlijk en raar. Deze focus op het individu is niet natuurlijk en zeker ook niet slim. Het individu kan nooit gezond, gelukkig en veilig zijn als het grote geheel, het collectieve systeem, niet goed werkt. Collectiviteit is het hoogste goed, hoe beter de samenwerking is tussen mensen onderling en tussen mens en natuur, hoe beter en gelukkiger het leven.

Verstoorde balans
Mensen zijn geen mieren of bijen die altijd en volledig in dienst van het collectief denken en werken. We hebben een eigen wil, eigen dromen en eigen ambities. Dat is prima, want dat maakt ons tot een diverse en eigenwijze levenssoort. De mogelijkheid tot individuele ontplooiing is essentieel voor ontwikkelingen op het gebied van bijvoorbeeld kunst, muziek, literatuur, mode en architectuur. Individuele vrijheid is waardevol, maar niet als het ten koste gaat van de collectieve systemen die nodig zijn om iedereen de kans te geven op een goed en gezond leven. Helaas zijn we op een punt beland waar de balans tussen individueel en collectief volledig verstoord is. Op heel veel gebieden en heel veel plekken in de wereld gaat het niet goed. De ene crisis na de andere breekt uit en de vooruitzichten zijn nog verschrikkelijker dan de huidige situatie. Onze samenleving slaat op tilt. Er is paniek, honger, pijn, brand, wateroverlast, oorlog, vervuiling, extractie en ga zo maar door. Het collectieve belang en de toekomst van de mens en andere levende soorten wordt op het spel gezet voor de onverzadigbare individuele verrijking van een klein groepje mensen.

Overleven
De kans om als mensheid te overleven is het grootste als we samenwerken. We hebben de kracht, wijsheid en energie van meerdere generaties wereldwijd nodig om de problemen die momenteel op ons bord liggen het hoofd te bieden. Het grootste, meeste urgente probleem is de opwarming van de aarde, de verandering van het klimaat. Die verandering lijkt onomkeerbaar en de gevolgen zijn al desastreus. Als we wereldwijd met z’n allen ons uiterste best doen, kunnen we ervoor zorgen dat de opwarming niet veel verder doorzet dan nu al het geval is. Alleen dan is er wellicht hoop voor onszelf, onze kinderen en kleinkinderen. We zijn het verplicht aan toekomstige generaties om nu collectief in te grijpen en te laten zien dat datgene dat we met z’n allen uit de hand hebben laten lopen we ook weer (deels) kunnen herstellen.
We hebben in het vorige hoofdstuk al gezien dat collectief eigendom, degrowth, steward ownership en regeneratie belangrijke concepten en/of gereedschappen zijn om mee aan de slag te gaan. Er zijn ideeën genoeg, maar vooralsnog lijkt bij degenen die aan de macht zijn de wil te ontbreken om in te grijpen. Die onwil om te veranderen is geworteld in het individualisme. Alleen voor jezelf zorgen en jezelf verrijken in plaats van zorgen voor het grote geheel. Daar begint een groot deel van de ellende.
Hoe we alle problemen precies moeten oplossen weet ik natuurlijk ook niet. We zijn met heel veel mensen en heel veel wensen. Een ontzettend complexe situatie, maar dat wil niet zeggen dat we de handdoek in de ring moeten gooien. We weten waardoor het gros van de problemen worden veroorzaakt en dat kunnen we alleen collectief oplossen. We kunnen en mogen het niet overlaten aan degenen die het nu voor het zeggen hebben. Zij die aan de macht zijn, zijn onderdeel van het probleem. Degenen met macht en geld willen het liefst niet veranderen, omdat ze dan iets van hun rijkdom zullen moeten inleveren. Ik stel voor dat degenen die niet mee willen werken aan het bedenken en forceren van noodzakelijke oplossingen op de een of andere manier worden afgesloten van alle collectieve voorzieningen. Op die manier ervaren ze wat het betekent om er alleen voor te staan. Iemand die geen stroom, geen eten, geen water, geen medicijnen, geen educatie en geen cultuur meer krijgt vanuit de samenleving zal snel leren dat het collectieve belang groter is dan het individuele. Het zal duidelijk worden dat het ‘ik’ alleen kan floreren als het ‘wij’ gezond en sterk is.

Collectiviteit is niet hetzelfde als communisme
Meer focus en aandacht voor collectiviteit betekent overigens niet dat we over moeten stappen naar een communistisch of ander van bovenaf opgelegd systeem. Ik merk regelmatig dat mensen collectiviteit en collectief eigendom associëren met communisme. Ik snap de link, maar laten we bij deze duidelijk maken dat het niet hetzelfde is. Het communisme van bijvoorbeeld de Sovjet-Unie was een gecentraliseerde eenpartijstaat, totalitair communisme waarin machtsmisbruik en geweld tegen burgers niet werd geschuwd.
Er zijn ook voorbeelden van plekken waar het communisme wel heeft gewerkt, zoals op het eiland Hirta, maar daar gaat deze webdocu niet over. Voor degenen die een artikel willen lezen over hoe er een alledaags communisme in ons leven aanwezig is, is het artikel Stiekem zijn we allemaal communisten. Al eeuwen. De hele dag door van Rutger Bregman op De Correspondent een leuk stuk om te lezen. Verder is er uiteraard genoeg geschreven en gesproken over het communisme, voor degenen die daarin geïnteresseerd zijn.
In tegenstelling tot communistische regimes ontstaan collectiviteit en collectief eigendom meestal van onderop, ongeforceerd en vanuit de behoefte van de burger, niet vanuit de staat of het bedrijfsleven. Ik vind het daarom een goed idee om veel meer geld en tijd te investeren in kleine samenwerkingsinitiatieven in plaats van grote bureaucratische systemen of het op winst gerichte bedrijfsleven. Ik stel niet voor om de overheid af te schaffen, helemaal niet. In plaats daarvan stel ik voor dat zelf organiseren, naar eigen inzicht en behoefte, veel meer gestimuleerd en gefaciliteerd moeten worden. Ik zie een  samenleving op basis van vertrouwen, met burgerraden en collectieve structuren voor me.
Hoe zou het zijn als een land volgens het model van een vereniging georganiseerd zou zijn? Een structuur waarin de leden/burgers de macht hebben door middel van burgerberaden en er een bestuur is (zonder macht) voor het overzicht, aanbevelingen, coördinatie, enzovoorts. Daarbij een verzameling commissies/ministeries die zich met bepaalde onderwerpen bezighouden om de burger en het bestuur te informeren en adviseren. Een systeem met collectieve betrokkenheid klinkt meer als een echte democratie dan het systeem dat we nu hanteren waarin we eens per vier jaar mogen stemmen. Vervolgens moeten we afwachten wat er gaat gebeuren en of dat enigszins aansluit op de verkiezingsbeloften.

Deeleconomie
We horen de laatste jaren steeds vaker termen als ‘participatiesamenleving’ en ‘deeleconomie’. Het zijn mooie woorden van bedrijven, gemeentes en overheden die ons te pas en te onpas om de oren worden geslingerd met als doel ons het gevoel te geven dat we gehoord worden en mee mogen doen. Laten we vooropstellen dat delen natuurlijk fantastisch is. Als we het hebben over collectiviteit en collectief eigendom, is het delen van bijvoorbeeld kennis, ervaring, tijd, geld, grond, ruimte en grondstoffen daar onlosmakelijk aan verbonden. Collectiviteit en de commons gaan altijd over het ‘wij’ en dus ook over delen. Of zoals Silvia Federici het zo mooi zei: ‘No commons without community’.
De deeleconomie kunnen we grofweg verdelen in twee stukken: het sociale en het commerciële deel. Het sociale deel gaat bijvoorbeeld over initiatieven zoals de speel-o-theek (uitleen van spellen en speelgoed) en Peerby (spullen lenen/huren van je buren). Er is ook een commercieel gedeelte waar bedrijven zoals Uber en AirBnB vaak onder genoemd worden. Bij het commerciële gedeelte kun je vraagtekens plaatsen, want feitelijk gaat dit niet over delen, maar over geld verdienen. Producten, diensten, materialen en gereedschappen delen is essentieel als we ons productie- en consumptiepatroon willen aanpassen om onze voetafdruk te verkleinen. Delen is onderdeel van de oplossing, mits het wordt gedaan vanuit de juiste intentie. Winst maken is daarbij niet verboden als die winst maar op de juiste manier wordt uitgegeven en verdeeld. Dus geen aandeelhouders die hun zakken vullen, maar waarde die terugvloeit naar de gemeenschap en het collectieve belang, of ingezet om de natuur te beschermen en/of herstellen.

Ubuntu
Ubuntu is een filosofie uit het zuidelijke deel van Afrika die draait om geven en nemen. Er is geen eenduidige definitie, maar in de kern gaat ubuntu altijd om menselijkheid en het ‘wij’. Vrij vertaald betekent ubuntu ‘Ik ben omdat wij zijn’. Desmond Tutu heeft op basis van deze betekenis vanuit de Ubuntu-filosofie een Ubuntu-theologie ontwikkeld. In deze kerkelijke gemeenschap worden zowel spirituele als aardse goederen gedeeld. Andere definities van ubuntu zijn ‘menselijkheid tegenover anderen’ en ‘het geloof in een universeel gedeeld verbond dat de hele mensheid verbindt’.
Ubuntu is iets anders dan de deeleconomie waarover ik het eerder had, hoewel beide gaan over delen. De ubuntu benadering is echter filosofisch, theologisch en spiritueel van aard, terwijl onze deeleconomie benaderd wordt vanuit een voornamelijk economisch perspectief. Ik denk dat het koppelen van alles en iedereen aan de economie en aan een financiële waarde een fout is. We gaan voorbij aan zoveel andere belangrijke dingen als we onze samenleving slechts vanuit het economische perspectief blijven bekijken. We moeten ons er meer van bewust worden dat we een economie hebben, maar dat we niet een economie zijn. Daarom is het belangrijk om filosofieën zoals ubuntu en wijsheid van andere, niet-westerse gemeenschappen uit bijvoorbeeld Afrika, Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Azië en Aotearoa (voorheen bekend als Nieuw-Zeeland) te bestuderen en waarderen. Laten we kennis delen, leren van elkaars levensbenadering en de manier waarop we ons verhouden tot andere mensen en al het niet-menselijke leven. In zowel ubuntu als andere filosofieën wordt de mens als gemeenschapswezen gezien, niet slechts als autonoom individu en ik denk dat we in het westen daarvan kunnen leren.

Hoofdstukken
In deze webdocu zijn vele verschillende inspirerende verhalen gebundeld die allemaal gaan over collectief eigendom en ideeën om het leven anders in te richten. Van kleinschalige wooncoöperaties tot grootschalige energiecoöperaties, ideeën voor regeneratieve voedselproductie, degrowth, de herintroductie van de commons en ga zo maar door. In dit hoofdstuk over collectiviteit proberen we in verschillende gesprekken en artikelen te onderzoeken op welke manieren collectiviteit van invloed kan zijn op en in relatie staat tot onze samenleving, vrijheid, onderlinge solidariteit, stedelijke ontwikkeling, enzovoorts. Het is een open onderzoek, zonder conclusie en zonder eenduidige waarheid die andere waarheden uitsluit. Wat er nu online staat is een eerste aanzet, een startpunt dat we blijven aanvullen om zo collectiviteit te blijven onderzoeken en stimuleren.

Inspiratie
We zijn ervan overtuigd dat collectief eigendom een hele geschikte manier is om onze samenleving op een andere, meer menselijke manier te organiseren. We willen een samenleving die meer aandacht heeft voor het grote geheel en het niet-menselijke leven op aarde en tegelijkertijd openstaat voor andere ideeën die aansluiten bij dezelfde doelstellingen. Het mag duidelijk zijn dat er niet slechts één manier is om goed te doen. Verschillende plekken en situaties vragen soms om een andere aanpak vragen. Als we werken vanuit dezelfde intentie, om goed te doen voor het grote geheel en de natuur, is het niet meer dan logisch dat je structuren en organisaties aanpast zodat ze overal werken.

Na tijden van privatisering, bewaakte grenzen en toe-eigening is het tijd om te delen.

We hopen mensen door middel van deze webdocu te inspireren en aan te sporen om zich te verdiepen in collectief eigendom. Niet alleen vanuit persoonlijk perspectief, maar vooral vanuit het collectieve perspectief en met het oog op en respect voor toekomstige generaties. Na tijden van privatisering, bewaakte grenzen en toe-eigening is het tijd om te delen. Laten we duidelijk zijn, als we het hebben over delen en collectiviteit, hebben we niet over een nationaal sentiment zoals ‘America first’ of andere gemeenschappelijkheid die wordt gebouwd op identitaire eigenschappen. We zijn voorstander van verschillende culturen, talen, gebruiken en kleinschalige gemeenschappen, maar sommige problemen kunnen we alleen oplossen als we de door ons bedachte nationale grenzen vergeten en de aarde en samenleving benaderen als één groot geheel.

Collectieve kracht
Collectiviteit is overal en voor de mens net zo noodzakelijk als zuurstof. Zonder collectiviteit geen toekomst. Het is makkelijk en vrij gebruikelijk om pagina’s vol te schrijven over alles wat niet goed gaat op de aarde. We hebben onszelf in de nesten gewerkt en hebben de grootste moeite om oplossingen te vinden die breed gedragen worden en op grote schaal effectief zijn. Het is een moeilijke overgangsfase die offers vergt en veel geld kost. Hoe langer we wachten, hoe kostbaarder en uitzichtlozer de situatie wordt. Het is niet onze bedoeling om een pessimistisch beeld te schetsen in onze webdocu, maar juist om te laten zien dat er hoop is. We willen laten zien dat er mensen zijn die oplossingen zoeken en vinden. Er zijn prachtige voorbeelden van organisaties die nadenken over de lange termijn en het grote geheel. Collectiviteit is een verhaal van hoop. Er alleen voor staan werkt verlammend. Mensen zijn al gestrest en angstig genoeg door de negatieve toekomstscenario’s die ons dagelijks worden voorgeschoteld. We hebben nieuwe hoopvolle verhalen hard nodig. We hebben elkaar nodig, want alleen samen kunnen we de schade beperken. Laat een herwaardering van collectiviteit ons leiden in onze zoektocht naar oplossingen. Collectiviteit is leuk, plezierig en leerzaam, het is geen straf. Meer collectiviteit op allerlei niveaus zal ons helpen om een nieuwe kracht te ontwikkelen. Hopelijk zal het ons laten inzien dat wat meer nederigheid ten op zichtte van de natuur gepast zou zijn: onderdeel van, in plaats van de baas over, om de disbalans tussen mens en natuur en de bijbehorende gevolgen voor het klimaat op te oplossen.
Om collectiviteit te stimuleren, verdient het een plek in ons onderwijs. Naast de gebruikelijke vakken als wiskunde, aardrijkskunde en biologie zou er verplicht onderwijs moeten zijn in collectiviteit. Niet om de individuele ontwikkeling en vrijheid te beperken, maar om mensen al op jonge leeftijd ervan bewust te maken dat een gezonde, eerlijke samenleving voor iedereen ondenkbaar is zonder collectiviteit. Het gaat om de verhalen die we elkaar vertellen, om wat we onze kinderen leren en last but not least, het creëren van de juiste balans tussen het ‘ik’ en het ‘wij’.